بافت گرگان كه در حال حاضر۱۳۰ هكتار آن باقی مانده است دارای آثار و ابنیه قدیمی متعلق به دوران صفویه، زندیه و وابسته به معماری سبك دوره قاجاریه است. این بافت، مجموعه ای از محلات مسكونی و مراكز محلات را تشكیل می دهد.

شكل گیری و تجمع فضاهای مسكونی در بافت قدیم گرگان تحت عنوان یك محله با نام مشخص، بیانگر علل و عوامل خاصی است. به عنوان مثال بعضی از این محلات در روند تجمع افراد یك صنف شكل گرفته، مانند محله دباغان و نعلبندان و برخی دیگر به خاطر همجواری با عناصر و فضاهای خاص نامی به خود گرفته اند مانند محله سرچشمه و میدان.

شهر گرگان (استراباد) در دوران قاجار ۶ محله بزرگ به نام‌های‌ ‌سرپیر، دربنو، سرچشمه، میخچه گران، نعلبندان، سبزه‌مشهد و میدان داشت که دارای چندین محله فرعی مثل پاسرو، میرکریم، دوشنبه‌ای، شیرکش بوده است. بیشتر مساجد و تمام تکایای قدیمی و زیارتگاه‌ها و مکان‌های مذهبی شهر نیز در همین محلات قرار دارند که امروز بافت قدیم و معماری سنتی و تاریخی این شهر و بخش عمده‌ای از میراث فرهنگی این دیار را تشکیل می‌دهند.

عمده ترین بازار شهر بازار نعلبندان و كهنه بازار هستند كه تركیب فضای كالبدی آنها به صورت خطی (راسته) بود و غالباً به میدان و بازارچه ها متصل می شدند.

عواملی مثل آب، خاك، تابش نورخورشید را در شکل گیری بافت تاریخی گرگان است و عوامل اجتماعی و فرهنگی نیز نقش بسزایی داشته است.

اكثر بناهای قدیمی در بافت قدیم گرگان متعلق به دوره قاجار و پهلوی است:

اكثر بناهای قدیمی در بافت قدیم گرگان را متعلق به دوره قاجار و پهلوی است و یكی از شاخصه های تاریخی سازه های قدیمی این منطقه چوب است.

مجموعه خانه باقری گرگان را مربوط به اوایل دوره پهلوی است، خانه باقری با بیش از ۱۵۰ سال قدمت، نمونه ای ارزشمند از معماری بومی مسکونی در گرگان به شمار می رود.

خانه باقری یکی از بناهای شاخص  بافت تاریخی گرگان است که به عنوان نمونه‌ای ارزشمند از معماری بومی مسکونی در شهر می توان از آن یاد کرد.

این بنا در حدفاصل محلات نعلبندان و سرچشمه و در حاشیه جنوبی یکی از معابر اصلی و پرگذر بافت قدیم گرگان واقع شده است. معبری که بازار و تکیه نعلبندان را به بنای امامزاده نور و سپس تکیه سرچشمه متصل می‌سازد.

خانه باقری یکی از وسیع ترین بناهای تاریخی گرگان است:

در میان خانه‌های تاریخی باقی‌مانده در شهر، خانه باقری یکی از وسیع ترین و سالم ترین نمونه‌ها است، عرصه این بنا یک هزار و ۹۵۰ مترمربع و زیربنای مجموع فضاهای سرپوشیده آن یک هزارو ۵۵۵ مترمربع است.

مجموعه باقری مربوط به اوایل دوره پهلوی است، خانه از ترکیب متناوب فضاهای باز و بسته و بر اساس نوعی سازماندهی مجموعه‌ای ساخته شده‌است که حیاط‌ های تقریبا غیرهندسی و متعدد، در آن نقشی برجسته ایفا می‌کنند.

کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی خانه باقری را دارای هفت حیاط با اندازه و فرم‌های گوناگون است و  دو حیاط اندرونی، دو حیاط بیرونی، حیاط هشتی، حیاط مطبخ و حیاط سرطویله که در مجموع با ۴ ورودی به شبکه معابر اطراف بنا راه پیدا می‌کنند.

خانه مفیدیان متعلق به دوره قاجار در بافت گرگان است

خانه مفیدیان متعلق به دوره قاجار را به عنوان یکی دیگر از بناهای ارزشمند بافت تاریخی است و این بنا بدست سید ضیاءالدین مفیدیان درسال ۱۳۲۷ساخته شده است.

خانه مفیدیان به صورت مجموعه و از سه ساختمان مجزا تشكیل شده است. ساختمان ضلع جنوبی كه قدیمی ترین قسمت بناست مربوط به دوره قاجاریه است. بنای ضلع شرقی كه فضای خدماتی (مطبخ)است، مربوط به همین دوره است. اما ساختمان ضلع شمالی بنا مربوط به دوره پهلوی است كه احتمال می رود برروی یك ساختمان دوره قاجاریه ساخته شده است.

بخشی از خانه میر شهیدی متعلق به دوره قاجار و قسمتی مربوط به صفویه است:

خانه میر شهیدی یکی از ارزشمندترین بناهای تاریخی است که بخشی از آن به دوره قاجار و قسمتی از آن نیز متعلق به دوره صفویه است.

در قسمت تحتانی این بنا طاق های بسیار قدیمی است که دو چشمه از آن جاری است که چشمه اول در ضلع غربی ساختمان و چشمه دوم در بخش تحتانی بنای ساختمان ۲ طبقه قرار دارد.

بنای تاریخ میرشهیدی کهن ترین بنای ۳ طبقه در گذشته به شمار می رود که در محله سرچشمه گرگان قرار دارد.

خانه خراسانی متعلق به دوره قاجار را به عنوان بنایی ارزشمند در این بافت است و تاریخ ساخت این بنا بر اساس سنگ نبشته سطوح زیرین سرشیرهای آن به ۱۲۹۵ می رسد که با سلطنت ناصر الدین شاه همزمان است.

این بنا در دو بخش شمالی و جنوبی ساخته شده و عمده ارزش های معماری برجای مانده بنا بخش جنوبی آن است و بخش شمالی فاقد ارزش تاریخی است.

این بنا در سال ۷۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در آذر ۱۳۷۸ حریم آن مشخص شد.

تزئینات خانه شفیعی، یادگار دوره قاجار است:

در بنای خانه شفیعی همچون دیگر بناهای به جای مانده از دوره قاجار توجه خاصی به تزیینات می شده است كه از آن جمله می توان به طاق و طاق نماهای جناغی، تزیینات آجری خفته راسته، در بالای ورودی ستون های آجری اشاره کرد.

از دیگر زیبایی های بصری این بنا، میزان ارتفاع آن است؛ وجود سطوح شیبدار شیروانی ها، سفال و رنگ قرمز آن، وجود تراس‌ها، پوشش گیاهی، دسترسی به چشم انداز بافت از طریق تراس ها، همگی از زیبایی های دیگر بنا به شمار می روند. 

خانه فاطمی تک بنای بزرگ با ۴۷ اتاق در فضای اندرونی و بیرونی است:

میتوان خانه فاطمی را از بناهای قدیمی مربوط به دوره قاجاریه و پهلوی دانست .خانه فاطمی تک بنای بزرگ با ۴۷ اتاق در فضای اندرونی و بیرونی، حیاط خلوت، تالارها و عناصر معماری منحصر به فرد به جا مانده از دوره قاجار است.

 بنای تاریخی فاطمی در کنار مدرسه عمادیه، خانه باقری و خانه امیر لطیفی در طرح پردیسان و یکی از خانه های قدیمی است که مالکیت آن در اختیار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گلستان است.

میتوان تاریخی خانه رضا قلی نژاد را به عنوان یکی از زیباترین بناهای به جا مانده از اواخر دوره قاجار دانست . این بنا در محله سرچشمه گرگان واقع شده كه از شرق به امامزاده نور و از جنوب شرق از طریق معبری به مجموعه تقوی و باقری مرتبط می شود.

وسعت بنای تاریخی رضاقلی نژاد حدود ۵۰۰ متر مربع است و دارای دو درب ورودی از معبر شرقی و جنوبی است.

خانه رضا قلی نژاد با دارا بودن فضاهای متعدد و قرار گیری در مرکز بافت و نزدیکی آن بامجموعه های مختلفی که سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری آنها را خریداری کرده و به فضای اداری تبدیل کرده است بسیار حائز اهمیت است.